वर्णमाला
मराठी बाराखडी (marathi barakhadi)
मराठी मुळाक्षरे
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ अ‍ॅ ऑऔ अं अः
क ख ग घ ङ
च छ ज झ ञ
ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न
प फ ब भ म
य र ल व
श ष स
ह
ळ
क्ष ज्ञ
स्वर
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ अ‍ॅ ऑ ओ औ अं अः
व्यंजन
क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न
प फ ब भ म य र ल व श ष स ह ळ क्ष ज्ञ
मराठी बाराखडी
क का कि की कु कू के कै को कौ कं कः
ख खा खि खी खु खू खे खै खो खौ खं खाः
ग गा गि गी गु गू गे गै गो गौ गं गः
घ घा घि घी घु घू घे घै घो घौ घं घः
ङ ङा ङि ङी ङु ङू ङे ङै ङो ङौ ङं ङः
च चा चि ची चु चू चे चै चो चौ चं चः
छ छा छि छी छु छू छे छै छो छौ छं छः
ज जा जि जी जु जू जे जै जो जौ जं जः
झ झा झि झी झु झू झे झै झो झौ झं झः
ञ ञा ञि ञी ञु ञू ञे ञै ञो ञौ ञं ञः
ट टा टि टी टु टू टे टै टो टौ टं टः
ठ ठा ठि ठी ठु ठू ठे ठै ठो ठौ ठं ठः
ड डा डि डी डु डू डे डै डो डौ डं डः
ढ ढा ढि ढी ढु ढू ढे ढै ढो ढौ ढं ढः
ण णा णि णी णु णू णे णै णो णौ णं णः
त ता ति ती तु तू ते तै तो तौ तं तः
थ था थि थी थु थू थे थै थो थौ थं थः
द दा दि दी दु दू दे दै दो दौ दं दः
ध धा धि धी धु धू धे धै धो धौ धं धः
न ना नि नी नु नू ने नै नो नौ नं नः
प पा पि पी पु पू पे पै पो पौ पं पः
फ फा फि फी फु फू फे फै फो फौ फं फः
ब बा बि बी बु बू बे बै बो बौ बं बः
भ भा भि भी भु भू भे भै भो भौ भं भः
म मा मि मी मु मू मे मै मो मौ मं मः
य या यि यी यु यू ये यै यो यौ यं यः
र रा रि री रु रू रे रै रो रौ रं रः
ल ला लि ली लु लू ले लै लो लौ लं लः
व वा वि वी वु वू वे वै वो वौ वं वः
श शा शि शी शु शू शे शै शो शौ शं शः
ष षा षि षी षु षू षे षै षो षौ षं षः
स सा सि सी सु सू से सै सो सौ सं सः
ह हा हि ही हु हू हे है हो हौ हं हः
ळ ळा ळि ळी ळु ळू ळे ळै ळो ळौ ळं ळः
क्ष क्षा क्षि क्षी क्षु क्षू क्षे क्षै क्षो क्षौ क्षं क्षः
ज्ञ ज्ञा ज्ञि ज्ञी ज्ञु ज्ञू ज्ञे ज्ञै ज्ञो ज्ञौ ज्ञं ज्ञः
शब्द
दोन किंवा आधिक अक्षरांना एकत्र आणल्यानंतर त्यांचे एकत्र वाचन अथवा उच्चार केल्यास त्यांच्यापासून कशाचा तरी अर्थबोध होतो. अशा अक्षरांच्या समूहाला शब्द म्हणतात.
ब + घ = बघ
वाक्य
दोन किंवा दोनपेक्षा आधिक शब्द जवळ आणल्यानंतर वाक्य तयार होते.
काना ा
वेलांटी ि ी र्हस्व, दीर्घ
उकार ु ू र्हस्व, दीर्घ
मात्रा े ै एक, दोन
काना आणि मात्रा ो ौ एक, दोन
अनुस्वार ं
विसर्ग ः
तीर्थमध्ये काशी - व्रतामध्ये एकादशी भाषांमध्ये तशी - मराठी शोभिवंत
भाषेचा उत्कर्ष म्हणजे समाजाचा उत्कर्ष आणि भाषेचा ह्रास म्हणजे समाजाचा ह्रास
दोन किंवा आधिक अक्षरांना एकत्र आणल्यानंतर त्यांचे अकत्र वाचन अथवा उच्चार केल्यास त्यांच्यापासून कशाचा अर्थबोध होतो. अशा अक्षरांच्या समूहाला शब्द म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ओ हा स्वर मिळविण्यासाठी ो हे चिन्ह वापरतात; याला एक काना व एक मात्रा म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात औ हा स्वर मिळविण्यासाठी ौ हे चिन्ह वापरतात; याला एक काना व दोन मात्रा म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात अं हा स्वर मिळविण्यासाठी ं हे चिन्ह वापरतात; याला अनुस्वार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात उ हा स्वर मिळविण्यासाठी ु हे चिन्ह वापरतात; याला पहेली उकार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ऊ हा स्वर मिळविण्यासाठी ू हे चिन्ह वापरतात; याला दुसरी उकार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात इ हा स्वर मिळविण्यासाठी ि हे चिन्ह वापरतात; याला पहेली वेलांटी म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ई हा स्वर मिळविण्यासाठी ी हे चिन्ह वापरतात; याला दुसरी वेलांटी म्हणतात.
आ हा स्वरसाठी ा याला काना म्हणतात.
भाषेतील वाक्ये ,वाक्यातील शब्द व
त्याच्या परस्परांशी असलेला संबंध
ज्या शास्त्रात केला जातो त्यास व्याकरण म्हणतात.
वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
१) स्वर : ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
ऱ्हस्व स्वर : अ,इ,उ,ऋ,लृ .
दिर्घ स्वर : आ,ई ,ऊ,ए,ऐ,ओ,औ.
स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात . उदा- अं,आ:
सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे . उदा- अ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर. उदा- अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय . उदा- अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
२) व्यंजन :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
महाप्राण व्यंजन : ह,चे प्राबल्य असते.
अल्प प्राण व्यंजन :ह,चे प्राबल्य नसते.
स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट ,त ,प
अंतस्थ व्यंजन :य,र,ल ,व.
उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
नासिक्य : ड;,त्र ,ण ,न ,म .
३) वर्णाची उच्चार स्थाने :
कंठ्य :क,अ,आ.
तालव्य :च,इ,ई,
मूर्धन्य :ट ,र,स.
दंत्य : त,ल,स
ओष्ठ्य :प,उ,ऊ .
अनुनासिक : ड;,त्र ,ण ,न ,म,
कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
कंठ ओष्ठ :ओ,औ.
दान्तोष्ठ : व .
स्वर
ज्या वर्णांचा उच्चार स्वतंत्रपणे म्हणजे दुसऱ्या वर्णाच्या साहाय्यावाचून होतो, त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात
.
स्वरांचा उच्चार सहज, स्वतंत्र, इतर वर्णांच्या मदतीशिवाय, ओठाला ओठ न चिटकता,जिभेचा मुखातील इतर कोणत्याही अवयवाशी स्पर्श न होता केला जातो. स्वरोच्चारांच्या वेळी हवेचा मार्ग अडवला जात नाही, तोंड उघडे व पसरलेले असते.
अशा प्रकारच्या काही इतर थोड्या alphasyllabaries(मराठी शब्द सुचवा) भाषां-लिपींप्रमाणे, देवनागरी लिपीची अक्षरे व्यंजनांमध्ये स्वरचिन्हे वा/आणि अक्षरचिन्हे मिळवून (बेरीज करून) बनवली जातात. खाली दिलेल्या सारणीत मराठी भाषेच्या सर्व स्वरांचा, त्यांच्या सधर्मीय रोमन मुळाक्षर व आंतरराष्ट्रीय उच्चारानुरूप अक्षर पद्धती(IPA) रूपांतरणाचा समावेश केला आहे.
Orthography अ अ‍ॅ आ ऑ इ ई उ ऊ ए ऐ ओ औ अं अः ऋ ॠ ऌ ॡ
Roman a ă aa ŏ i ee u oo e ai o ou aṃ aḥ Ru Roo lru lroo
IPA /ə/ /æ/ /ɑ:/ /ɒ/ /i/ /i:/ /u/ /u: /e/ /əi/ /o/ /əu/ /əⁿ/ /əʰ/ /ru/ /ru:/ /lru/ /lru:/
ऱ्हस्व स्वर
अ, अ‍ॅ, इ, उ,ऋ, ऌ
मराठी वापर कमी होत चाललेले स्वर संपादन करा
ऌ(फक्त कॢप्ती ह्या एकाच शब्दात वापरतात)
मराठीत असून वापरात नसलेले स्वर संपादन करा
ॡ (दीर्घ ऌ)
स्वरांचे दीर्घ उच्चार
आ, ऑ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ.
मराठीत वापर होणारे स्वतंत्र अक्षर चिन्ह नसलेले दीर्घ स्वरांचे उच्चार संपादन करा
'गवत' च्या 'व' मधील 'अ' चा उच्चार;'घर' च्या 'घ' मधील 'अ'चा उच्चार.या 'अ'च्या दीर्घ उच्चारांना मराठीत अक्षरचिन्ह उपलब्ध नाही.
'दार' च्या 'दा' मधील दीर्घ 'आ' उच्चाराकरिता पण मराठीत अक्षरचिन्ह नाही.
तसेच ए, ओ यांच्या दीर्घ उच्चारणाकरिता मराठीत स्वतंत्र चिन्ह नाही. मात्र कोणत्याही स्वराचे दीर्घ उच्चारण लिहून दाखवण्यासाठी एका किंवा अधिक अवग्रह(S) चिन्हांचा वापर करून हे उच्चार दाखवता येतात.
मराठी लिपीतले अर्ध स्वर संपादन करा
य, व, र, ल (य=इ+अ; व=उ+अ; र=ऋ+अ; ल=ऌ+अ).
'पुअर' चा उच्चार प्+उ+अ+र असा आहे. तो लिहून दाखवताना उकार चिन्हानंतर अ लिहावा लागतो. 'उअ' या उच्चारासाठी मराठीत स्वतंत्र अक्षरचिन्ह नाही. तसाच प्रकार इअ, ईअ, ऊअ, ओअ, ऑअ, एअ, वगैरे उच्चार मराठीत फक्त एक अक्षर वापरून लिहिता येत नाहीत. (इंग्रजीतही नाही!)
दीर्घ ॠ संपादन करा
हा स्वतंत्रपणे फक्त कवितेत येऊ शकतो. रामदासस्वामींनी लिहिलेल्या मनाच्या श्लोकात ’अंबॠषी’ या शब्दात दीर्घ ॠ आला आहे. (बहू शापिता कष्टला अंबॠषी। तयाचे स्वये श्रीहरी जन्म सोशी॥ दिला क्षीरसिंधू तया ऊपमानी। नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥मनाचे श्लोक-११६॥
पितॄण, भ्रातॄण वगैरे शब्दांत व्यंजनाला जोडलेला दीर्घ ॠ येतो.
मराठीत वापर न होणारे दीर्घ स्वर
ॡ हाही उच्चार नेहमीच्या मराठीत नाही. पण जर एखादा माणूस कॢप्तीतील ऌचा दीर्घ उच्चार करू पहात असेल तर असावा म्हणून लिपीत आहे. तत्त्वत: प्रत्येक स्वराचे अतिऱ्हस्व, ऱ्हस्व, दीर्घ आणि अतिदीर्घ किंवा प्लुत उच्चार मराठीत आहेत.
इंग्रजी शब्द मराठीत लिहिताना लागणारे खास स्वर
अ‍ॅ, ऑ ही अक्षरे इंग्रजी शब्द मराठी लिपीत लिहिताना लागतात. उदाफ़ अॅन, अाॅन, कॅट, काॅट, वगैरे. तसे ते अनेक मराठी शब्दांतही येतात. उदा० हॅहॅहॅ , कॉय सांगताय?, वगैरे.
स्वरसंधी
संधी : आपण बोलताना अनेक शब्द एकापुढे एक असे उच्चारतो. त्यावेळी एकमेकांशेजारी येणारे दोन वर्ण एकमेकांत मिसळतात. त्यांचा जोडशब्द तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होणाच्या प्रकारास संधी असे म्हणतात. हे संधी फक्त संस्कृत शब्दांमध्ये होतात. स्वरसंधी : हे एकमेकांशेजारी येणारे दॊनही वर्ण जर 'स्वर' असतील तर अशी संधीला स्वरसंधी म्हणतात.
स्वरसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे
१ दोन समान स्वर एकमेकापुढे आले तर त्या दोघांबद्दल त्याच जातीचा दीर्घ स्वर येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
सूर्य+अस्त
अ+अ=आ
सूर्यास्त
देव+आलय
अ+आ=आ
देवालय
अति+इंद्रिय
इ+इ=ई
अतींद्रिय
मही+ईश
ई+ई=ई
महीश
विद्या + अर्थी
आ+अ=आ
विद्यार्थी
महिला + आश्रम
आ+आ=आ
महिलाश्रम
मुनि+ इच्छा
इ+इ=ई
मुनीच्छा
गिरि+ईश
इ+ई=ई
गिरीश
गुरु+ उपदेश
उ+उ=ऊ
गुरूपदेश
भू+ उद्धार
उ+ऊ=ऊ
भूद्धार
भ्रातृ+ऋण
ऋ+ऋ=ॠ
भ्रातॄण
२
अ किंवा आ पुढे इ किंवा ई हा स्वर आल्यास त्या दोहोंऐवजी 'ए'येतो ,
उ किंवा ऊ आल्यास 'ओ' येतो, व 'ऋ' आल्यास 'अर्' येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
ईश्वर+इच्छा
अ+इ=ए
ईश्वरेच्छा
चंद्र+उदय
अ+उ=ओ
चंद्रोदय
महा+ऋषी
आ+ऋ=अर्
महर्षी
३
अ किंवा आ यांच्यापुढे 'ए' किंवा 'ऐ' हे स्वर आल्यास त्या दोहोंबद्दल 'ऐ' येतो
आणि ओ किंवा औ हे स्वर आल्यास तत्याबद्दल 'औ' येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
मत+ऐक्य
अ+ऐ=ऐ
मतैक्य
सदा+एव
आ+ए=ऐ
सदैव
जल+ओघ
अ+ओ=औ
जलौघ
गंगा+ओघ
आ+ओ=औ
गंगौघ
वृक्ष+औदार्य
अ+औ=औ
वृक्षौदार्य
४
इ, उ, ऋ (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ)यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास इ-ई बद्दल य्,
उ-ऊ बद्दल व् आणि ऋ बद्दल र् हे वर्ण येतात आणि त्यात पुढील स्वर मिळून संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
प्रीति+अर्थ
इ+अ=य्+अ=य
प्रीत्यर्थ
इति+आदि
इ+आ+य्+आ=या
इत्यादि
अति+उत्तम
इ+उ=य्+उ=यु
अत्युत्तम
मनु+अंतर
उ+अ=व्+अ=व
मन्वंतर
पितृ+आज्ञा
ऋ+आ=र्+आ=आ
पित्राज्ञा
५ ए, ऐ, ओ, औ या स्वरांपुढे कोणताही स्वर आला तर त्याबद्दल अनुक्रमे
अय्, आय्, अव्, आव् असे आदेश होऊन पुढील स्वरात मिसळतात.
पोटशब्द: एकत्र येणारे स्वर व संधी = जोडशब्द
ने+अन: ए+अ= अय्+ अ= अय = नयन
गै+अन: ऐ+ अ=आय्+अ= आय = गायन
गो+ईश्वर: ओ+ई=अव्+ई=अवी = गवीश्वर
नौ+इक: औ+इ=आव्+इ= आवि = नाविक
अ, अ‍ॅ, आ, ऑ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, लृ, ॡ, ए, ऐ, ओ, औ हे स्वर आहेत.
'स्वरादि:'
ज्या वर्णांचा उच्चार अगोदर स्वरांचे साह्य घेऊन होतो त्यांना 'स्वरादि' असे म्हणतात.
ं
अनुस्वार
ँ ं
विसर्ग
ः
अं आणि अ:
व्यंजन
खालील कोष्टकात (मराठीत लागणारी च़, छ़, ज़, झ़, ञ़, फ़ सोडून उरलेली) सर्व व्यंजने दिली आहेत. जेव्हा व्यंजनाला कोणताही कानामात्रा नसतो तेव्हा त्याचा उच्चार देवनागरीच्या नियमांप्रमाणे अकारान्त(schwa) करायचा असतो.
क ख ग घ ङ
k
/k/ kh
/kʰ/ g
/g/ gh
/gʰ/ ng
/ŋ/
च छ ज झ ञ
ch
/cɕ/ chh
/cɕʰ/ j
/ɟʝ/ jh or z
/ɟʝʰ/ or /z/ ñ
/ɲ/
ट ठ ड ढ ण
ṭ
/ʈ/ ṭh
/ʈʰ/ ḍ
/ɖ/ ḍh
/ɖʰ/ ṇ
/ɳ/
त थ द ध न
t
/t̪/ th
/t̪ʰ/ d
/d̪/ dh
/d̪ʰ/ n
/n̪/
प फ ब भ म
p
/p/ ph
/pʰ/ b
/b/ bh
/bʰ/ m
/m/
य र ल व
y
/j/ r
/r/ l
/l/ v
/v/
श ष स ह
sh
/ʃ/ sh
/ʃ/ s
/s/ h
/h/
ळ क्ष ज्ञ
ḷ
/ɭ/ ksh
/kʃ/ dny
/d̪n/
'क'ची बाराखडी.
Script Pronunciation (IPA)
क /kə/
का /kaː/
कि /ki/
की /kiː/
कु /ku/
कू /kuː/
क /keː/
कै /kəi/
को /koː/
कौ /kəu/
कं /kəm/
कः /kəʰ/
व्यंजनसंधी
व्यंजनसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे.नियम समजावा म्हणून काही उदाहरणे दिली आहेत , कित्येक शब्दांचा प्रत्यक्ष लेखनात खूप कमी वापर होतो.
१
पहिल्या पाच वर्गांपैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता
त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातले पहिले कठोर व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
विपद्+काल द्+क्=त्+क्=त्क् विपत्काल
वाग्+ पति
ग्+प्=क्+प्=क्प् वाक्पति
वाग्+ ताडन
ग्+त्=क+त्= क्त्
वाक्ताडन
षड्+ शास्त्र
ड्+श्=ट्+ श्=ट्श्
षट्शास्त्र
क्षुध्+ पिपासा ध्+प्=त्+प्=त्प् क्षुत्पिपासा
२
पहिल्या पाच वर्गातील कठोर व्यंजनापुढे अनुनासिकाखेरीज स्वर किंवा मृदु व्यंजन आल्यास
त्याच्या जागी त्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
वाक्+विहार
क्+व्=ग्+व्+ग्व्
वाग्विहार
षट्+ रिपू
ट्+र्=ड्+र्=ड्र
षड्रिपू
अप्+ज
प्+ज्=ब्+ज्= ब्ज
अब्ज
३
पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास
पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्यात वर्गातील अनुनासिक व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
वाक्+निश्चय
क्+न्=ड्.+न्
वाङ्निश्चय
षट्+मास
ट्+म्=ण्+म्
षण्मास
जगत्+नाथ
त्+न्=न्+न्
जगन्नाथ
४
त् या व्यंजनापुढे च्, छ् आल्यास त् बद्दल च् होतो.
ज्, झ् आल्यास त् बद्दल ज् होतो.
ट्, ठ् आल्यास त् बद्दल ट् होतो.
ल् आल्यास त् बद्दल ल् होतो.
श् आल्यास त् बद्दल च् होतो व पुढील श् बद्दल छ् होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
सत्+चरित्र
त्+च्=च्+च् सच्चरित्र
सत्+ जन त्+ज्= ज्+ज्
सज्जन
उत्+लंघन त्+ल्=ल्+ल्
उल्लंघन
उत्+ छेद त्+छ्=च्+छ् उच्छेद
५
म् पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील 'म्' मध्ये मिसळून जातो. व्यंजन आल्यास 'म्' बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
सम्+ आचार म्+आ समाचार
सम्+गती म्+ग् संगती
६.
छ् पूर्वी ऱ्हस्व स्वर आला तर त्या दोहोंमध्ये च् हा वर्ण येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
रत्न+ छाया न्+ छ् रत्नच्छाया
शब्द+ छल द्+छ् शब्दच्छल
उच्चार संपादन करा
बोलताना तोंडातून निघालेल्या मूळ ध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.
देवनागरी लिपीतील जोडाक्षरे व ती लिहिण्याचे प्रकार;
ज्या अक्षरात दोन किंवा अधिक व्यंजने प्रथम एकत्र येऊन शेवटी त्यांत एक स्वर मिसळतो त्यास 'जोडाक्षर' असे म्हणतात.
संयुक्त व्यंजन
स्वर हे पूर्ण उच्चाराचे वर्ण आहेत व व्यंजने ही अपूर्ण उच्चाराची आहेत.दोन स्वर एकत्र येऊन एक संयुक्त स्वर तयार होतो. उदा.-अ+इ=ए,अ+उ=ओ ;पण दोन व्यंजने एकत्र आली की त्यांचे संयुक्त व्यंजन तयार होते. जसे म्+ह् =म्ह्, च्+य्=च्य,ब्+द्=ब्द् एकच व्यंजन दोनदा जोडले गेले तर त्यास द्वित्त असे म्हणतात .जसे क्क् ,च्च्,त्त्,प्प्.या संयुक्त किंवा जोड व्यंजनांच्या शेवटी एक स्वर मिसळला म्हणजे 'जोडाक्षर' तयार होते.उदा. ब्+द्+अ=ब्द; म्+ह्+ई=म्ही
१) एका पुढे एक वर्ण लिहून.
जसे : ब्+द्= ब्द.क्क् ब्ब् म्म् क्ट् फ्ट् यांस आडवी जोडणी म्हणतात
२) एका खाली एक लिहून
क्क -क्क , ठ्ठ - ठ्ठ . यांस उभी जोडणी म्हणतात. जोडाक्षरे शक्यतो उभ्या जोडणीने लिहावीत असा संकेत आहे. टंकलेखनाच्या त्रुटींमुळे जेथे उभी जोडणी शक्य नसते तेथेच आडवी जोडणी चालते.
सर्वच जोडाक्षरे आडव्या व उभ्या अशा दोन किंवा अधिक पद्धतीने लिहिता येतात.
जसे की,
क्त, क्त; प्र, प्र; क्ष, क्ष; श्र, श्र; श्व, श्व; श्ल, श्ल; श्न. श्न; ............
विशेषाक्षर
मराठी भाषेत काही जोडाक्षरे फार वेळा वापरली जातात, त्यांमुळे त्यांच्यापैकी प्रत्येकासाठी एक स्वतंत्र मुळाक्षर तयार करावे लागले आहे.
उदा० क्ष, ज्ञ, त्र श्र, क्त वगैरे.
जोडाक्षरे लिहीताना ज्या क्रमाने वर्णांचा उच्चार होतो त्या क्रमाने ते वर्ण लिहावेत. जोडाक्षरात प्रारंभीची व्यंजने ही अर्धी लिहावयाची असतात.
अक्षरात उभी रेघ (स्वरदंड) असते
ही अर्धी व्यंजने लिहिताना ज्या अक्षरात स्वरदंड (उभी रेघ) असते तेव्हा ( उदा. त,ग,व,ण,श) ती उभी रेघ गाळावी.
उदा. त्+व=त्व, श+य=श्य, स्+त्+य्+आ=स्त्या
उभी रेघ नाही
ज्या अक्षरात उभी रेघ नाही त्या व्यंजनांपासून जोडाक्षर तयार करताना, त्याचा त्याचा अर्धा भाग लिहिण्याच्या वेळी त्या व्यंजनाचा पाय मोडून लिहितात व पुढील अक्षर त्यास जोडतात. उदा.ड्प ट्क ठ्स ढ्म. हे पाय मोडणे केवळ टंकमुद्रण यंत्राच्या त्रुटीमुळे (आडव्या बांधणीच्या जोडाक्षरांसाठी) करावे लागते, हस्तलिखितात पाय मोडायची गरज पडत नाही, तेथे उभ्या जोडणीने जोढाक्षर लिहिता येते.
किंवा असे अक्षर प्रथम पूर्ण लिहून पुढील व्यंजन पाऊण लिहितात जसे : (*हे उदा. ड+या=ड्या)
र् या व्यंजनाची जोडाक्षरे लिहिण्याच्या चार पद्धती आहेत
रफार प्रकार १
उभी रेघ असलेल्या व्यंजनास र् जोडण्याच्या वेळी त्या उभ्या रेघेच्या डाव्या बाजूस एक बारीक तिरपी रेघ देतात. उदा.: भ्रम, ग्रहण, वज्र, आम्र, प्रकार, तीव्र, सहस्र वगैरे.
'र'फार प्रकार २
उभी रेघ नसलेल्या व्यंजनास र् जोडण्याच्या वेळी त्या अक्षराच्या खाली काकपदासारखे चिन्ह वापरतात
. उदा.: ट्राम, ड्रायव्हर, ट्रे, राष्ट्र, ड्रॉइंग, ड्रिल, छ्र
'र'फार प्रकार ३
र् या व्यंजनाला दुसरे अक्षर जोडताना मागल्या अक्षरावर आघात येत नसेल तर (सामान्यतः ह किंवा य जोडावयाचा असल्यास) र् ऐवजी('र्') हे चिन्ह वापरतात
.उदा. व'र्‍हाड, कुर्‍हाड, सुर्‍या, चर्‍हाहाट, भाकर्‍या, दुसर्‍या, सातार्‍याची.
'र'फार प्रकार ४
र् या व्यंजनाला दुसरे अक्षर जोडताना मागल्या अक्षरावर आघात येत असेल तर त्या दुसर्‍या अक्षराच्या डोक्यावर एक रेफ () काढतात.
उदा.: सूर्य, पूर्व, गर्व, मूर्ख, दर्प.
संस्कॄत आणि मराठीतील फरक
संस्कृतात 'ह्' युक्त सर्व जोडाक्षरात 'ह्' हा प्रथम येतो. जसे : ब्र'ह्म,ब्राह्मण, चिह्न,' ह्रस्व, जिह्वा, प्रह्लाद पण मराठीत या ह चा उच्चार प्रारंभी न करता वर्णंची अदलाबदल म्हणजे वर्णविपर्यय करून पुढील व्यंजनांचा उच्चार अगोदर करतात व त्याचप्रमाणे लिहिण्याचा प्रघात आहे. जसे : ब्रम्ह, ब्राम्हण, चिन्ह, र्हस्व, जिव्हा, प्रल्हाद.
वेगळ्या पद्धतीने लिहिली जाणारी जोडाक्षरे
क्+त= क्त ऐवजी क्त
क्+र= क्र ऐवजी क्र
द्+य= द्य ऐवजी द्य
श्+र=श्र ऐवजी श्र
क+ष= क्ष ऐवजी क्ष
द्+न्+य= द्न्य ऐवजी ज्ञ
द्+ म= द्म ऐवजी द्म
द+ध= द्ध ऐवजी द्ध
श्+च= श्व ऐवजी श्च
द्+व = द्व ऐवजी द्व
मराठी बाराखडी (marathi barakhadi)
मराठी मुळाक्षरे
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ अ‍ॅ ऑऔ अं अः
क ख ग घ ङ
च छ ज झ ञ
ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न
प फ ब भ म
य र ल व
श ष स
ह
ळ
क्ष ज्ञ
स्वर
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ अ‍ॅ ऑ ओ औ अं अः
व्यंजन
क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न
प फ ब भ म य र ल व श ष स ह ळ क्ष ज्ञ
मराठी बाराखडी
क का कि की कु कू के कै को कौ कं कः
ख खा खि खी खु खू खे खै खो खौ खं खाः
ग गा गि गी गु गू गे गै गो गौ गं गः
घ घा घि घी घु घू घे घै घो घौ घं घः
ङ ङा ङि ङी ङु ङू ङे ङै ङो ङौ ङं ङः
च चा चि ची चु चू चे चै चो चौ चं चः
छ छा छि छी छु छू छे छै छो छौ छं छः
ज जा जि जी जु जू जे जै जो जौ जं जः
झ झा झि झी झु झू झे झै झो झौ झं झः
ञ ञा ञि ञी ञु ञू ञे ञै ञो ञौ ञं ञः
ट टा टि टी टु टू टे टै टो टौ टं टः
ठ ठा ठि ठी ठु ठू ठे ठै ठो ठौ ठं ठः
ड डा डि डी डु डू डे डै डो डौ डं डः
ढ ढा ढि ढी ढु ढू ढे ढै ढो ढौ ढं ढः
ण णा णि णी णु णू णे णै णो णौ णं णः
त ता ति ती तु तू ते तै तो तौ तं तः
थ था थि थी थु थू थे थै थो थौ थं थः
द दा दि दी दु दू दे दै दो दौ दं दः
ध धा धि धी धु धू धे धै धो धौ धं धः
न ना नि नी नु नू ने नै नो नौ नं नः
प पा पि पी पु पू पे पै पो पौ पं पः
फ फा फि फी फु फू फे फै फो फौ फं फः
ब बा बि बी बु बू बे बै बो बौ बं बः
भ भा भि भी भु भू भे भै भो भौ भं भः
म मा मि मी मु मू मे मै मो मौ मं मः
य या यि यी यु यू ये यै यो यौ यं यः
र रा रि री रु रू रे रै रो रौ रं रः
ल ला लि ली लु लू ले लै लो लौ लं लः
व वा वि वी वु वू वे वै वो वौ वं वः
श शा शि शी शु शू शे शै शो शौ शं शः
ष षा षि षी षु षू षे षै षो षौ षं षः
स सा सि सी सु सू से सै सो सौ सं सः
ह हा हि ही हु हू हे है हो हौ हं हः
ळ ळा ळि ळी ळु ळू ळे ळै ळो ळौ ळं ळः
क्ष क्षा क्षि क्षी क्षु क्षू क्षे क्षै क्षो क्षौ क्षं क्षः
ज्ञ ज्ञा ज्ञि ज्ञी ज्ञु ज्ञू ज्ञे ज्ञै ज्ञो ज्ञौ ज्ञं ज्ञः
शब्द
दोन किंवा आधिक अक्षरांना एकत्र आणल्यानंतर त्यांचे एकत्र वाचन अथवा उच्चार केल्यास त्यांच्यापासून कशाचा तरी अर्थबोध होतो. अशा अक्षरांच्या समूहाला शब्द म्हणतात.
ब + घ = बघ
वाक्य
दोन किंवा दोनपेक्षा आधिक शब्द जवळ आणल्यानंतर वाक्य तयार होते.
काना ा
वेलांटी ि ी र्हस्व, दीर्घ
उकार ु ू र्हस्व, दीर्घ
मात्रा े ै एक, दोन
काना आणि मात्रा ो ौ एक, दोन
अनुस्वार ं
विसर्ग ः
तीर्थमध्ये काशी - व्रतामध्ये एकादशी भाषांमध्ये तशी - मराठी शोभिवंत
भाषेचा उत्कर्ष म्हणजे समाजाचा उत्कर्ष आणि भाषेचा ह्रास म्हणजे समाजाचा ह्रास
दोन किंवा आधिक अक्षरांना एकत्र आणल्यानंतर त्यांचे अकत्र वाचन अथवा उच्चार केल्यास त्यांच्यापासून कशाचा अर्थबोध होतो. अशा अक्षरांच्या समूहाला शब्द म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ओ हा स्वर मिळविण्यासाठी ो हे चिन्ह वापरतात; याला एक काना व एक मात्रा म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात औ हा स्वर मिळविण्यासाठी ौ हे चिन्ह वापरतात; याला एक काना व दोन मात्रा म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात अं हा स्वर मिळविण्यासाठी ं हे चिन्ह वापरतात; याला अनुस्वार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात उ हा स्वर मिळविण्यासाठी ु हे चिन्ह वापरतात; याला पहेली उकार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ऊ हा स्वर मिळविण्यासाठी ू हे चिन्ह वापरतात; याला दुसरी उकार म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात इ हा स्वर मिळविण्यासाठी ि हे चिन्ह वापरतात; याला पहेली वेलांटी म्हणतात.
कोणत्याही व्यंजनात ई हा स्वर मिळविण्यासाठी ी हे चिन्ह वापरतात; याला दुसरी वेलांटी म्हणतात.
आ हा स्वरसाठी ा याला काना म्हणतात.
त्याच्या परस्परांशी असलेला संबंध
ज्या शास्त्रात केला जातो त्यास व्याकरण म्हणतात.
वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
१) स्वर : ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
ऱ्हस्व स्वर : अ,इ,उ,ऋ,लृ .
दिर्घ स्वर : आ,ई ,ऊ,ए,ऐ,ओ,औ.
स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात . उदा- अं,आ:
सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे . उदा- अ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर. उदा- अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय . उदा- अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
२) व्यंजन :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
महाप्राण व्यंजन : ह,चे प्राबल्य असते.
अल्प प्राण व्यंजन :ह,चे प्राबल्य नसते.
स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट ,त ,प
अंतस्थ व्यंजन :य,र,ल ,व.
उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
नासिक्य : ड;,त्र ,ण ,न ,म .
३) वर्णाची उच्चार स्थाने :
कंठ्य :क,अ,आ.
तालव्य :च,इ,ई,
मूर्धन्य :ट ,र,स.
दंत्य : त,ल,स
ओष्ठ्य :प,उ,ऊ .
अनुनासिक : ड;,त्र ,ण ,न ,म,
कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
कंठ ओष्ठ :ओ,औ.
दान्तोष्ठ : व .
मुळाक्षर
भाषा लिहिण्याकरिता वापरलेल्या लिपीतील अक्षरांच्या संचास मुळाक्षरे म्हणतात.स्वर
ज्या वर्णांचा उच्चार स्वतंत्रपणे म्हणजे दुसऱ्या वर्णाच्या साहाय्यावाचून होतो, त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात
.
स्वरांचा उच्चार सहज, स्वतंत्र, इतर वर्णांच्या मदतीशिवाय, ओठाला ओठ न चिटकता,जिभेचा मुखातील इतर कोणत्याही अवयवाशी स्पर्श न होता केला जातो. स्वरोच्चारांच्या वेळी हवेचा मार्ग अडवला जात नाही, तोंड उघडे व पसरलेले असते.
अशा प्रकारच्या काही इतर थोड्या alphasyllabaries(मराठी शब्द सुचवा) भाषां-लिपींप्रमाणे, देवनागरी लिपीची अक्षरे व्यंजनांमध्ये स्वरचिन्हे वा/आणि अक्षरचिन्हे मिळवून (बेरीज करून) बनवली जातात. खाली दिलेल्या सारणीत मराठी भाषेच्या सर्व स्वरांचा, त्यांच्या सधर्मीय रोमन मुळाक्षर व आंतरराष्ट्रीय उच्चारानुरूप अक्षर पद्धती(IPA) रूपांतरणाचा समावेश केला आहे.
Orthography अ अ‍ॅ आ ऑ इ ई उ ऊ ए ऐ ओ औ अं अः ऋ ॠ ऌ ॡ
Roman a ă aa ŏ i ee u oo e ai o ou aṃ aḥ Ru Roo lru lroo
IPA /ə/ /æ/ /ɑ:/ /ɒ/ /i/ /i:/ /u/ /u: /e/ /əi/ /o/ /əu/ /əⁿ/ /əʰ/ /ru/ /ru:/ /lru/ /lru:/
ऱ्हस्व स्वर
अ, अ‍ॅ, इ, उ,ऋ, ऌ
मराठी वापर कमी होत चाललेले स्वर संपादन करा
ऌ(फक्त कॢप्ती ह्या एकाच शब्दात वापरतात)
मराठीत असून वापरात नसलेले स्वर संपादन करा
ॡ (दीर्घ ऌ)
स्वरांचे दीर्घ उच्चार
आ, ऑ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ.
संयुक्त स्वर
ए, ऐ, ओ, औमराठीत वापर होणारे स्वतंत्र अक्षर चिन्ह नसलेले दीर्घ स्वरांचे उच्चार संपादन करा
'गवत' च्या 'व' मधील 'अ' चा उच्चार;'घर' च्या 'घ' मधील 'अ'चा उच्चार.या 'अ'च्या दीर्घ उच्चारांना मराठीत अक्षरचिन्ह उपलब्ध नाही.
'दार' च्या 'दा' मधील दीर्घ 'आ' उच्चाराकरिता पण मराठीत अक्षरचिन्ह नाही.
तसेच ए, ओ यांच्या दीर्घ उच्चारणाकरिता मराठीत स्वतंत्र चिन्ह नाही. मात्र कोणत्याही स्वराचे दीर्घ उच्चारण लिहून दाखवण्यासाठी एका किंवा अधिक अवग्रह(S) चिन्हांचा वापर करून हे उच्चार दाखवता येतात.
मराठी लिपीतले अर्ध स्वर संपादन करा
य, व, र, ल (य=इ+अ; व=उ+अ; र=ऋ+अ; ल=ऌ+अ).
'पुअर' चा उच्चार प्+उ+अ+र असा आहे. तो लिहून दाखवताना उकार चिन्हानंतर अ लिहावा लागतो. 'उअ' या उच्चारासाठी मराठीत स्वतंत्र अक्षरचिन्ह नाही. तसाच प्रकार इअ, ईअ, ऊअ, ओअ, ऑअ, एअ, वगैरे उच्चार मराठीत फक्त एक अक्षर वापरून लिहिता येत नाहीत. (इंग्रजीतही नाही!)
दीर्घ ॠ संपादन करा
हा स्वतंत्रपणे फक्त कवितेत येऊ शकतो. रामदासस्वामींनी लिहिलेल्या मनाच्या श्लोकात ’अंबॠषी’ या शब्दात दीर्घ ॠ आला आहे. (बहू शापिता कष्टला अंबॠषी। तयाचे स्वये श्रीहरी जन्म सोशी॥ दिला क्षीरसिंधू तया ऊपमानी। नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥मनाचे श्लोक-११६॥
पितॄण, भ्रातॄण वगैरे शब्दांत व्यंजनाला जोडलेला दीर्घ ॠ येतो.
मराठीत वापर न होणारे दीर्घ स्वर
ॡ हाही उच्चार नेहमीच्या मराठीत नाही. पण जर एखादा माणूस कॢप्तीतील ऌचा दीर्घ उच्चार करू पहात असेल तर असावा म्हणून लिपीत आहे. तत्त्वत: प्रत्येक स्वराचे अतिऱ्हस्व, ऱ्हस्व, दीर्घ आणि अतिदीर्घ किंवा प्लुत उच्चार मराठीत आहेत.
इंग्रजी शब्द मराठीत लिहिताना लागणारे खास स्वर
अ‍ॅ, ऑ ही अक्षरे इंग्रजी शब्द मराठी लिपीत लिहिताना लागतात. उदाफ़ अॅन, अाॅन, कॅट, काॅट, वगैरे. तसे ते अनेक मराठी शब्दांतही येतात. उदा० हॅहॅहॅ , कॉय सांगताय?, वगैरे.
स्वरसंधी
संधी : आपण बोलताना अनेक शब्द एकापुढे एक असे उच्चारतो. त्यावेळी एकमेकांशेजारी येणारे दोन वर्ण एकमेकांत मिसळतात. त्यांचा जोडशब्द तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होणाच्या प्रकारास संधी असे म्हणतात. हे संधी फक्त संस्कृत शब्दांमध्ये होतात. स्वरसंधी : हे एकमेकांशेजारी येणारे दॊनही वर्ण जर 'स्वर' असतील तर अशी संधीला स्वरसंधी म्हणतात.
स्वरसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे
१ दोन समान स्वर एकमेकापुढे आले तर त्या दोघांबद्दल त्याच जातीचा दीर्घ स्वर येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
सूर्य+अस्त
अ+अ=आ
सूर्यास्त
देव+आलय
अ+आ=आ
देवालय
अति+इंद्रिय
इ+इ=ई
अतींद्रिय
मही+ईश
ई+ई=ई
महीश
विद्या + अर्थी
आ+अ=आ
विद्यार्थी
महिला + आश्रम
आ+आ=आ
महिलाश्रम
मुनि+ इच्छा
इ+इ=ई
मुनीच्छा
गिरि+ईश
इ+ई=ई
गिरीश
गुरु+ उपदेश
उ+उ=ऊ
गुरूपदेश
भू+ उद्धार
उ+ऊ=ऊ
भूद्धार
भ्रातृ+ऋण
ऋ+ऋ=ॠ
भ्रातॄण
२
अ किंवा आ पुढे इ किंवा ई हा स्वर आल्यास त्या दोहोंऐवजी 'ए'येतो ,
उ किंवा ऊ आल्यास 'ओ' येतो, व 'ऋ' आल्यास 'अर्' येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
ईश्वर+इच्छा
अ+इ=ए
ईश्वरेच्छा
चंद्र+उदय
अ+उ=ओ
चंद्रोदय
महा+ऋषी
आ+ऋ=अर्
महर्षी
३
अ किंवा आ यांच्यापुढे 'ए' किंवा 'ऐ' हे स्वर आल्यास त्या दोहोंबद्दल 'ऐ' येतो
आणि ओ किंवा औ हे स्वर आल्यास तत्याबद्दल 'औ' येतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
मत+ऐक्य
अ+ऐ=ऐ
मतैक्य
सदा+एव
आ+ए=ऐ
सदैव
जल+ओघ
अ+ओ=औ
जलौघ
गंगा+ओघ
आ+ओ=औ
गंगौघ
वृक्ष+औदार्य
अ+औ=औ
वृक्षौदार्य
४
इ, उ, ऋ (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ)यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास इ-ई बद्दल य्,
उ-ऊ बद्दल व् आणि ऋ बद्दल र् हे वर्ण येतात आणि त्यात पुढील स्वर मिळून संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारे स्वर व संधी
जोडशब्द
प्रीति+अर्थ
इ+अ=य्+अ=य
प्रीत्यर्थ
इति+आदि
इ+आ+य्+आ=या
इत्यादि
अति+उत्तम
इ+उ=य्+उ=यु
अत्युत्तम
मनु+अंतर
उ+अ=व्+अ=व
मन्वंतर
पितृ+आज्ञा
ऋ+आ=र्+आ=आ
पित्राज्ञा
५ ए, ऐ, ओ, औ या स्वरांपुढे कोणताही स्वर आला तर त्याबद्दल अनुक्रमे
अय्, आय्, अव्, आव् असे आदेश होऊन पुढील स्वरात मिसळतात.
पोटशब्द: एकत्र येणारे स्वर व संधी = जोडशब्द
ने+अन: ए+अ= अय्+ अ= अय = नयन
गै+अन: ऐ+ अ=आय्+अ= आय = गायन
गो+ईश्वर: ओ+ई=अव्+ई=अवी = गवीश्वर
नौ+इक: औ+इ=आव्+इ= आवि = नाविक
अ, अ‍ॅ, आ, ऑ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, लृ, ॡ, ए, ऐ, ओ, औ हे स्वर आहेत.
'स्वरादि:'
ज्या वर्णांचा उच्चार अगोदर स्वरांचे साह्य घेऊन होतो त्यांना 'स्वरादि' असे म्हणतात.
ं
अनुस्वार
ँ ं
विसर्ग
ः
अं आणि अ:
व्यंजन
खालील कोष्टकात (मराठीत लागणारी च़, छ़, ज़, झ़, ञ़, फ़ सोडून उरलेली) सर्व व्यंजने दिली आहेत. जेव्हा व्यंजनाला कोणताही कानामात्रा नसतो तेव्हा त्याचा उच्चार देवनागरीच्या नियमांप्रमाणे अकारान्त(schwa) करायचा असतो.
क ख ग घ ङ
k
/k/ kh
/kʰ/ g
/g/ gh
/gʰ/ ng
/ŋ/
च छ ज झ ञ
ch
/cɕ/ chh
/cɕʰ/ j
/ɟʝ/ jh or z
/ɟʝʰ/ or /z/ ñ
/ɲ/
ट ठ ड ढ ण
ṭ
/ʈ/ ṭh
/ʈʰ/ ḍ
/ɖ/ ḍh
/ɖʰ/ ṇ
/ɳ/
त थ द ध न
t
/t̪/ th
/t̪ʰ/ d
/d̪/ dh
/d̪ʰ/ n
/n̪/
प फ ब भ म
p
/p/ ph
/pʰ/ b
/b/ bh
/bʰ/ m
/m/
य र ल व
y
/j/ r
/r/ l
/l/ v
/v/
श ष स ह
sh
/ʃ/ sh
/ʃ/ s
/s/ h
/h/
ळ क्ष ज्ञ
ḷ
/ɭ/ ksh
/kʃ/ dny
/d̪n/
'क'ची बाराखडी.
Script Pronunciation (IPA)
क /kə/
का /kaː/
कि /ki/
की /kiː/
कु /ku/
कू /kuː/
क /keː/
कै /kəi/
को /koː/
कौ /kəu/
कं /kəm/
कः /kəʰ/
व्यंजनसंधी
व्यंजनसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे.नियम समजावा म्हणून काही उदाहरणे दिली आहेत , कित्येक शब्दांचा प्रत्यक्ष लेखनात खूप कमी वापर होतो.
१
पहिल्या पाच वर्गांपैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता
त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातले पहिले कठोर व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
विपद्+काल द्+क्=त्+क्=त्क् विपत्काल
वाग्+ पति
ग्+प्=क्+प्=क्प् वाक्पति
वाग्+ ताडन
ग्+त्=क+त्= क्त्
वाक्ताडन
षड्+ शास्त्र
ड्+श्=ट्+ श्=ट्श्
षट्शास्त्र
क्षुध्+ पिपासा ध्+प्=त्+प्=त्प् क्षुत्पिपासा
२
पहिल्या पाच वर्गातील कठोर व्यंजनापुढे अनुनासिकाखेरीज स्वर किंवा मृदु व्यंजन आल्यास
त्याच्या जागी त्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
वाक्+विहार
क्+व्=ग्+व्+ग्व्
वाग्विहार
षट्+ रिपू
ट्+र्=ड्+र्=ड्र
षड्रिपू
अप्+ज
प्+ज्=ब्+ज्= ब्ज
अब्ज
३
पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास
पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्यात वर्गातील अनुनासिक व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
वाक्+निश्चय
क्+न्=ड्.+न्
वाङ्निश्चय
षट्+मास
ट्+म्=ण्+म्
षण्मास
जगत्+नाथ
त्+न्=न्+न्
जगन्नाथ
४
त् या व्यंजनापुढे च्, छ् आल्यास त् बद्दल च् होतो.
ज्, झ् आल्यास त् बद्दल ज् होतो.
ट्, ठ् आल्यास त् बद्दल ट् होतो.
ल् आल्यास त् बद्दल ल् होतो.
श् आल्यास त् बद्दल च् होतो व पुढील श् बद्दल छ् होतो.
पोटशब्द
एकत्र येणारी व्यंजने व संधी
जोडशब्द
सत्+चरित्र
त्+च्=च्+च् सच्चरित्र
सत्+ जन त्+ज्= ज्+ज्
सज्जन
उत्+लंघन त्+ल्=ल्+ल्
उल्लंघन
उत्+ छेद त्+छ्=च्+छ् उच्छेद
५
म् पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील 'म्' मध्ये मिसळून जातो. व्यंजन आल्यास 'म्' बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
सम्+ आचार म्+आ समाचार
सम्+गती म्+ग् संगती
६.
छ् पूर्वी ऱ्हस्व स्वर आला तर त्या दोहोंमध्ये च् हा वर्ण येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
रत्न+ छाया न्+ छ् रत्नच्छाया
शब्द+ छल द्+छ् शब्दच्छल
उच्चार संपादन करा
बोलताना तोंडातून निघालेल्या मूळ ध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.
जोडाक्षरे
देवनागरी लिपीतील जोडाक्षरे व ती लिहिण्याचे प्रकार;
ज्या अक्षरात दोन किंवा अधिक व्यंजने प्रथम एकत्र येऊन शेवटी त्यांत एक स्वर मिसळतो त्यास 'जोडाक्षर' असे म्हणतात.
संयुक्त व्यंजन
स्वर हे पूर्ण उच्चाराचे वर्ण आहेत व व्यंजने ही अपूर्ण उच्चाराची आहेत.दोन स्वर एकत्र येऊन एक संयुक्त स्वर तयार होतो. उदा.-अ+इ=ए,अ+उ=ओ ;पण दोन व्यंजने एकत्र आली की त्यांचे संयुक्त व्यंजन तयार होते. जसे म्+ह् =म्ह्, च्+य्=च्य,ब्+द्=ब्द् एकच व्यंजन दोनदा जोडले गेले तर त्यास द्वित्त असे म्हणतात .जसे क्क् ,च्च्,त्त्,प्प्.या संयुक्त किंवा जोड व्यंजनांच्या शेवटी एक स्वर मिसळला म्हणजे 'जोडाक्षर' तयार होते.उदा. ब्+द्+अ=ब्द; म्+ह्+ई=म्ही
जोडाक्षरे लिहिण्याच्या पद्धती
१) एका पुढे एक वर्ण लिहून.
जसे : ब्+द्= ब्द.क्क् ब्ब् म्म् क्ट् फ्ट् यांस आडवी जोडणी म्हणतात
२) एका खाली एक लिहून
क्क -क्क , ठ्ठ - ठ्ठ . यांस उभी जोडणी म्हणतात. जोडाक्षरे शक्यतो उभ्या जोडणीने लिहावीत असा संकेत आहे. टंकलेखनाच्या त्रुटींमुळे जेथे उभी जोडणी शक्य नसते तेथेच आडवी जोडणी चालते.
सर्वच जोडाक्षरे आडव्या व उभ्या अशा दोन किंवा अधिक पद्धतीने लिहिता येतात.
जसे की,
क्त, क्त; प्र, प्र; क्ष, क्ष; श्र, श्र; श्व, श्व; श्ल, श्ल; श्न. श्न; ............
विशेषाक्षर
मराठी भाषेत काही जोडाक्षरे फार वेळा वापरली जातात, त्यांमुळे त्यांच्यापैकी प्रत्येकासाठी एक स्वतंत्र मुळाक्षर तयार करावे लागले आहे.
उदा० क्ष, ज्ञ, त्र श्र, क्त वगैरे.
जोडाक्षरे लिहीताना ज्या क्रमाने वर्णांचा उच्चार होतो त्या क्रमाने ते वर्ण लिहावेत. जोडाक्षरात प्रारंभीची व्यंजने ही अर्धी लिहावयाची असतात.
अक्षरात उभी रेघ (स्वरदंड) असते
ही अर्धी व्यंजने लिहिताना ज्या अक्षरात स्वरदंड (उभी रेघ) असते तेव्हा ( उदा. त,ग,व,ण,श) ती उभी रेघ गाळावी.
उदा. त्+व=त्व, श+य=श्य, स्+त्+य्+आ=स्त्या
उभी रेघ नाही
ज्या अक्षरात उभी रेघ नाही त्या व्यंजनांपासून जोडाक्षर तयार करताना, त्याचा त्याचा अर्धा भाग लिहिण्याच्या वेळी त्या व्यंजनाचा पाय मोडून लिहितात व पुढील अक्षर त्यास जोडतात. उदा.ड्प ट्क ठ्स ढ्म. हे पाय मोडणे केवळ टंकमुद्रण यंत्राच्या त्रुटीमुळे (आडव्या बांधणीच्या जोडाक्षरांसाठी) करावे लागते, हस्तलिखितात पाय मोडायची गरज पडत नाही, तेथे उभ्या जोडणीने जोढाक्षर लिहिता येते.
किंवा असे अक्षर प्रथम पूर्ण लिहून पुढील व्यंजन पाऊण लिहितात जसे : (*हे उदा. ड+या=ड्या)
र् या व्यंजनाची जोडाक्षरे लिहिण्याच्या चार पद्धती आहेत
रफार प्रकार १
उभी रेघ असलेल्या व्यंजनास र् जोडण्याच्या वेळी त्या उभ्या रेघेच्या डाव्या बाजूस एक बारीक तिरपी रेघ देतात. उदा.: भ्रम, ग्रहण, वज्र, आम्र, प्रकार, तीव्र, सहस्र वगैरे.
'र'फार प्रकार २
उभी रेघ नसलेल्या व्यंजनास र् जोडण्याच्या वेळी त्या अक्षराच्या खाली काकपदासारखे चिन्ह वापरतात
. उदा.: ट्राम, ड्रायव्हर, ट्रे, राष्ट्र, ड्रॉइंग, ड्रिल, छ्र
'र'फार प्रकार ३
र् या व्यंजनाला दुसरे अक्षर जोडताना मागल्या अक्षरावर आघात येत नसेल तर (सामान्यतः ह किंवा य जोडावयाचा असल्यास) र् ऐवजी('र्') हे चिन्ह वापरतात
.उदा. व'र्‍हाड, कुर्‍हाड, सुर्‍या, चर्‍हाहाट, भाकर्‍या, दुसर्‍या, सातार्‍याची.
'र'फार प्रकार ४
र् या व्यंजनाला दुसरे अक्षर जोडताना मागल्या अक्षरावर आघात येत असेल तर त्या दुसर्‍या अक्षराच्या डोक्यावर एक रेफ () काढतात.
उदा.: सूर्य, पूर्व, गर्व, मूर्ख, दर्प.
संस्कॄत आणि मराठीतील फरक
संस्कृतात 'ह्' युक्त सर्व जोडाक्षरात 'ह्' हा प्रथम येतो. जसे : ब्र'ह्म,ब्राह्मण, चिह्न,' ह्रस्व, जिह्वा, प्रह्लाद पण मराठीत या ह चा उच्चार प्रारंभी न करता वर्णंची अदलाबदल म्हणजे वर्णविपर्यय करून पुढील व्यंजनांचा उच्चार अगोदर करतात व त्याचप्रमाणे लिहिण्याचा प्रघात आहे. जसे : ब्रम्ह, ब्राम्हण, चिन्ह, र्हस्व, जिव्हा, प्रल्हाद.
वेगळ्या पद्धतीने लिहिली जाणारी जोडाक्षरे
क्+त= क्त ऐवजी क्त
क्+र= क्र ऐवजी क्र
द्+य= द्य ऐवजी द्य
श्+र=श्र ऐवजी श्र
क+ष= क्ष ऐवजी क्ष
द्+न्+य= द्न्य ऐवजी ज्ञ
द्+ म= द्म ऐवजी द्म
द+ध= द्ध ऐवजी द्ध
श्+च= श्व ऐवजी श्च
द्+व = द्व ऐवजी द्व